Masońska historia Gdańska

Wolnomularstwo w Gdańsku. Czasy przedwolnomularskie.

Gdańsk jest miastem starym, o ponad tysiącletniej historii (pierwsza wzmianka pisana o naszym grodzie pochodzi z 999 roku). Jest też miastem niezwykłym. Od wieków w jednym tyglu stapiały się tu różne żywioły: polski, niemiecki, kaszubski i… niderlandzki. Miasto, leżące u ujścia największej polskiej rzeki, na brzegu morza, było od początku swego istnienia punktem wymiany myśli, towarów i kultur. Taka pożywka sprzyjała odważnemu myśleniu i tworzeniu się specyficznego klimatu intelektualnego.

W średniowieczu Gdańsk szybko stał się najważniejszym ośrodkiem handlowym Pomorza. Już w 1356 roku powstała tu nowoczesna sieć kanałów doprowadzających wodę pitną do dzielnic miasta. Szybko rozwijała się infrastruktura portowa. To tu odbywał się handel zbożem, to tu przybijały statki kupieckie z całej Europy. Wraz z nimi Pomorze odwiedzali podróżnicy, pośród których nierzadko byli filozofowie i naukowcy. Przynosili oni ze sobą nowe idee i nowe myśli, które szybko zakorzeniały się w środowisku gdańszczan.

Podróżnikiem i dyplomatą był także Jan Bażyński, szlachcic, pierwszy gubernator Prus i przywódca antykrzyżackiej opozycji w Gdańsku. To dzięki jego zabiegom, Gdańsk ostatecznie przyłączył się do Królewstwa Polskiego, stając po stronie Kazimierza Jagiellończyka w wojnie trzynastoletniej. Miasto uzyskało liczne przywileje, m.in. prawo obsadzania urzędników miejskich, prawo bicia własnej monety i prawo udzielania bądź odmowy zezwoleń na handel obcym kupcom. Te uprawnienia stały się podstawą szybkiego wzrostu znaczenia stanu kupieckiego.

Wolność myśli, swobody miejskie i otwarcie na idee płynące z Europy stanowiły doskonałą pożywkę dla rozwoju intelektualnego i społecznego Grodu Neptuna. Były też środowiskiem, w którym szybko zakorzeniła się myśl wolnomularska.

Wolnomularstwo w Gdańsku. Jutrzenka masonerii.

Pierwszy przekaz historyczny o istnieniu w Gdańsku loży wolnomularskiej pochodzi z roku 1535. Jest to tzw. Karta kolońska, dokument uzgadniający reguły sztuki królewskiej (t.j. masonerii), opracowany przez kapitułę wielkich mistrzów zebranych. Pośród sygnatur wszystkich członków (w liczbie 19 osób), znajduje się podpis przedstawiciela Gdańska, co świadczy o istnieniu Loży już na początku XVI wieku. Była to zapewne tzw. loża operatywna, czyli taka, która zajmowała się rzeczywistym rzemiosłem budowlanym (choć mogła także prowadzić prace filozoficzne).

Tradycja masońska w Gdańsku w jej wymiarze filozoficznym (czy może raczej: wolnomyślicielskim) sięga przełomu XVI i XVII wieku. Od 1558 w mieście działało Gimnazjum Akademickie, które kształtowało kadrę intelektualną nie tylko w wymiarze miejskim czy polskim, ale i ogólnoeuropejskim.

Wolnomularstwo w Gdańsku. Od Różokrzyża do współczesnej masonerii.

W 1603 roku przybyła do miasta niezwykle ważna postać dla ówczesnej nauki, religii i kultury – Andreas Hünefeld. Był drukarzem i księgarzem, znanym m.in. z polskiego przekładu Biblii (tzw. Biblia Gdańska). W tym miejscu trzeba przypomnieć, że w tym czasie w Europie pojawił się niezwykły ruch ezoteryczno-intelektualny: Różokrzyżowcy. Byli oni dziedzicami starożytnej i średniowiecznej filozofii alchemicznej, którą Stary Kontynent odkrywał na nowo. Różokrzyżowcy byli też prekursorami nowej epoki, w której powrót do wartości antycznych stawał się kamieniem węgielnym. W ich filozofii boskie pochodzenie człowieka rozpatrywane było nie tylko poprzez upadek w grzech, ale także poprzez możliwość ponownego zjednoczenia z boskim polem życia.

To właśnie Andreas Hünefeld wydał w 1615 roku jedno z dwóch najważniejszych dzieł różokrzyżowców: Fama Fraternitatis (drugim było „Confessio Fraternitatis”). Książki te odbiły się bardzo szerokim echem w Europie. Według nich Bractwo Różokrzyżowców było organizacją łączącą uczonych z całej Europy i reprezentujących wszystkie dziedziny wiedzy: od architektury i malarstwa poprzez przyrodoznawstwo po matematykę. Członkowie ruchu zajmowali się także naukami ezoterycznymi – m.in. kabałą.

Ożywiona działalność wydawnicza gdańskiego drukarza Hünefelda zaowocowała zresztą założeniem miejscowej, stałej placówki różokrzyżowców pod nazwą Antilia. W podobnym duchu działało tu w 1726 roku bractwo Pod Zieloną Palmą. Różokrzyżowcy do dziś zresztą są obecni na Pomorzu. W Gdańsku wykłady na temat filozofii ruchu prowadzi stowarzyszenie Lectorium Rosicrucianum związane ze Międzynarodową Szkołą Złotego Różokrzyża.

Taka społeczna podbudowa wolnomyślicielska stanowiła doskonałą pożywkę dla nowożytnego wolnomularstwa, które rozwijało się od końca XVII wieku. Jednym z pierwszych ezoteryków i prekursorów myśli wolnomularskiej w Gdańsku był Teodor Ludwik Gralath – autor dzieła Gedanken denn verschiedenen Arten des Taues („Myśli o różnorodnych sztukach litery Tau”). W dziele owym starał się udowodnić wszechmoc hebrajskiego „Tau” wobec przyrody i człowieka.

Niezwykle ważną postacią gdańskiego wolnomularstwa był baron Christoph Heinrich Schröder. Ten ezoteryk i wolnomularz jako pierwszy organizował w latach czterdziestych XVIII wieku spotkania, podczas których omawiano najciekawsze aspekty nowinek z Zachodu i to on zorganizował pierwsze kółko wolnomularskie w Gdańsku, które potem przerodziło się w lożę Aux Trois Niveaux.

Wolnomularstwo w Gdańsku. Loże staropruskie.

Przez długi czas ruch wolnomularski na Pomorzu wiązał się przede wszystkim z lożami pruskimi. Pracowały one najczęściej w rytach szkockich (w tym w Rycie Dawnym i Uznanym oraz w Rycie York). W większości wymagały od kandydatów deklaracji wiary chrześcijańskiej (w związku z czym żydowska społeczność miejska po jakimś czasie utworzyła własne struktury wolnomularskie w ramach Zakonu Synów Przymierza). Po reformie wolnomularstwa pruskiego i stworzeniu jednolitego rytu utworzono trzy Wielkie Loże w Berlinie: Große National-Mutterloge Zu den drei Weltkugeln, Große Loge von Preußen genannt Royal York zur Freundschaft i Große Landesloge der Freimaurerei von Deutschland. To właśnie pod ich auspicjami działały najważniejsze gdańskie loże wolnomularskie (po rozwiązaniu Loży Prowincjonalnej w Królewcu wszystkie gdańskie loże zostały podporządkowane lożom berlińskim). Wśród nich warto wspomnieć przede wszystkim o pięciu z nich:

Loge Zu den drei Bleiwagen (Pod Trzema Poziomicami) powstała 30 maja 1751 i podlegała berlińskiej Loży-Matce Zu den drei Weltkugeln (Pod Trzema Globami). Jej Czcigodnym Mistrzem był w latach 1751–1760 Karl Ernst Zuther (I dozorcą – Carl Gottfried Schwartz, II dozorcą – Gottfried Dewitz, sekretarzem – Heinrich Aycke, skarbnikiem – Samuel Loeskau). 12 czerwca 1763 roku Czigodnym Mistrzem został Johann Wilhelm John. W burzliwym okresie, gdy Rada Miasta przejściowo zakazała działalności Lóż, warsztat Pod Trzema Poziomicami zmieniał swoją przynależność, uzyskując m.in. patent loży królewieckiej Zu den drei Kronen (Pod Trzema Koronami). W 1770 roku loża została przejściowo zamknięta (będąc wówczas lożą-córka berlińskiej loży Zu den drei Weltkugeln). Po pięciu latach członkowie loży Zu den drei Bleiwagen i Zu den drei Sternen utworzyli na nowo lożę Zu den drei Bleiwagen, znowu podległą loży królewieckiej. Czcigodnym Mistrzem został Daniel Gralath, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli patrycjatu miejskiego.

Loge Zu den drei Sternen (Pod Trzema Gwiazdami) – powstała w 1763 jako loża-córka królewieckiej loży Zu den drei Kronen. Jej skład oficerski tworzyli przede wszystkim byli członkowie loży Zu den drei Bleiwagen (w latach 1768–1773 młotek Czcigodnego dzierżył był Daniel Gralath). Loża Pod Trzema Gwiazdami pracowała efektywnie, dzięki czemu udało się doprowadzić do powstania warsztatu wyższych stopni Zum silbernen Leuchter (Pod Srebrnym Lichtarzem).

Loge zur Einigkeit (Jedność). Powstała w roku 1801 jako filia Der Großen Loge von Preußen genannt Royal York zur Freundschaft. Od 1781 działała jako Loge Zum Kranich (Pod Żurawiem) i podlegała berlińskiej loży matce Zu den drei Weltkugeln. W 1789 uzyskała rozpoznanie wolnomularskie od Wielkiej Loży Anglii. Siedziba Loży znajdowała się przy ul. Aksamitnej 4a. W 1807 roku lokal został zajęty na lazaret, zaś loża ostatecznie znalazła nową siedzibę przy ul. Nowe Ogrody 8. Loża została rozwiązana dopiero w 1933 roku, na skutek nakazu władz hitlerowskich.

Loge Zum roten Kreuz (Pod Czerwonym Krzyżem). Powstała jesienią 1873 roku i podlegała Der Großen Landesloge der Freimaurer von Deutschland. Loża rezydowała w lokalu przy An der Großen Mühle (ul. Wielkie Młyny). W 1907 zmieniła nazwę na Loge Zum siegenden Licht (Pod Zwycięskim Światłem) i przeniosła się na Eigenhausstraße 18A (ul. Własna Strzecha)

Loge Eugenia zum gekrönten Löwen (Eugenia pod Ukoronowanym Lwem). Powstała w lipcu 1776 z loży Zu den drei Bleiwagen, pod przewodnictwem Daniela Gralatha. W 1777 roku zakupiono przy Reutergasse (ul. Sadowa) na Dolnym Mieście dom z ogrodem za sumę 21 tysięcy florenów (jak podaje Hanna Domańska). W 1781 Loża założyła własną bibliotekę tekstów masońskich, pierwotnie ze zbiorów prywatnych Nathanaela Eckholdta. Po zamknięciu w styczniu 1799 loży matki Zu den drei Kronen, loża przyjęła zwierzchnictwo Der Großen National-Mutterloge Zu den drei Weltkugeln w Berlinie. W 1841 loża nabyła parcelę przy Neugarten 18 (ul. Nowe Ogrody), gdzie wybudowała nowy gmach (koszt inwestycji – 18 tysięcy talarów). Loża została zamknięta w 1933 roku. W 2001 roku nazwę Eugenia pod Ukoronowanym Lwem przyjęła polska loża należąca do Wielkiej Loży Narodowej Polski.

Wolnomularstwo w Gdańsku. Inne, przedwojenne loże masońskie.

W Grodzie Neptuna istniała także umiarkowanie konserwatywna Loża o społeczno-humanitarnym profilu – „Zur Kette an der Weichsel”, podlegająca Wielkiej Loży Hamburga. Mieściła się w tzw. Dom Angielskim, przy ul. Chlebnicka 16 (obecnie znajduje się tu Dom Studenta ASP w Gdańsku). W odróżnieniu od lóż staropruskich, pozwalała ona na inicjację osób wywodzących się ze środowiska żydowskiego. Około roku 1920 Loża zmieniła siedzibę, prawdopodobnie na skutek działań działającego w sąsiedniej kamienicy Katolickiego Związku „Pruthemia”, który nie życzył sobie takiego sąsiedztwa. Ostatnim znanym lokalem Loży jest budynek kawiarni Zinglera (Wzgórze Jana, ul. Sobótki 15). Loża przestała istnieć po dojściu hitlerowców do władzy.

Loża „Copernicus”, która została następnie przemianowana na „Empor zum Licht”, związana była z Wolnomularskim Związkiem Wschodzącego Słońca (Freimaurerbund zur aufgehenden Sonne). Była to loża wolnomyślicielska, podczas prac nie używano Biblii, lecz Białej Księgi, nie odwoływano się także do symbolu Wielkiego Architekta Wszechświata.

Wolnomularstwo w Gdańsku. Współczesność.

Dojście do władzy Hitlera i stopniowe ograniczanie swobód zwiastowały nadejście długiej i ciemnej nocy. Wolnomyśliciele nie byli mile widziani w państwie, które szybko przekształcało się w formę totalitarną. W niedługim czasie hitlerowcy doprowadzili do zamknięcia lóż wolnomularskich w Niemczech i na tych terytoriach, na które mieli wpływ.

W czasach powojennych Polska znalazła się w orbicie państw socjalistycznych. W czasach stalinowskich wolnomularstwo było prześladowane równie zajadle, co za władzy nazistów. Także stopniowe rozluźnienie gorsetu po 1956 roku nie przyniosło poprawy sytuacji. W Polsce swoboda myślenia, krytycyzm i masońskie rozumienie tolerancji i wolności nie było mile widziane. Dopiero po przełomie 1989 roku można było myśleć o powrocie Cyrkla i Węgielnicy. Jako pierwsza, zadania przywrócenia Światła do Gdańska podjęła się Loża Eugenia, założona w ramach obediencji konserwatywnej (Wielka Loża Narodowa Polski, związana z Wielką Zjednoczoną Lożą Anglii i przyjmująca wyłącznie wierzących w Boga mężczyzn). Nazwa tej loży jest symbolicznym nawiązaniem do przedwojennej loży niemieckiej. Wolnomularstwo liberalne (tzn. typu romańskiego) musiało poczekać aż do 2016 roku, gdy utworzono pierwszą (i, jak dotąd jedyną, lożę mieszaną – Lożę Gwiazda Morza).