Współczesne wolnomularstwo jest ruchem filozoficzno-społecznym, odwołującym się do dawnych tradycji, sięgających czasów wczesnośredniowiecznych. Jego celem jest poprawa bytu Ludzkości, a drogą prowadzącą ku temu celowi – wewnętrzne doskonalenie jednostki (wolnomularza). W swoich działaniach, wolnomularstwo odwołuje się do szeregu dawnych znaków i alegorii, związanych przede wszystkim ze sztuką budowlaną. I tak na przykład, każdy z wolnomularzy jest symbolicznym Kamieniem Nieociosanym, który wymaga pracy i szlifowania, aby osiągnąć właściwy kształt.
Wolnomularz (mason) to każdy człowiek wolny i dobrych obyczajów, który przeszedł inicjację wolnomularską (podniosły i uroczysty sposób przyjmowania do Loży). Podczas oficjalnych spotkań, wolnomularze występują w tradycyjnych strojach, których najbardziej rozpoznawalnym elementem jest fartuszek (często bogato zdobiony) i rękawiczki. W niektórych sytuacjach wolnomularze noszą specjalne szarfy i tzw. sotouary (ozdobne kołnierze, związane z pełnieniem funkcji oficerskiej), a nawet szpady.
Podstawowym zadaniem wolnomularza jest praca nad sobą, wzmacnianie idei Równości, Wolności i Braterstwa, wspieranie słabszych oraz pomoc Braciom i Siostrom.
Wolnomularz ma szczególny obowiązek wykazywać się uczciwością, odwagą osobistą oraz przestrzeganiem prawa.
Wolnomularze (masoni) spotykają się w Lożach, w których podejmowane są dyskusje na tematy filozoficzne, społeczne, naukowe i symboliczne. Dyskusje te prowadzone są zgodnie z ceremoniałem, który nazywany jest rytuałem. Określa on między innymi, kto w danej chwili może poprosić o głos, jak wygląda wystrój Loży, jak powinni być ubrani wolnomularze.
Rytuał prac związany jest blisko z tzw. Rytem (czyli specyficzną tradycją wolnomularską, charakteryzującą się m.in. rozłożeniem akcentów w filozofii wolnomularskiej). Każda Loża może pracować w określonym Rycie (a niektóre z nich, jak Loża Gwiazda Morza, mają prawo do kilku rytów). Najbardziej znane współczesne ryty to Ryt Szkocki Dawny i Uznany (ryt filozoficzny, odwołujący się przede wszystkim do symboliki judeochrześcijańskiej) oraz Ryt Francuski (ryt laicki, podkreślający społeczny, obywatelski i kulturotwórczy charakter wolnomularstwa).
Wbrew spiskowym teoriom, wolnomularstwo nie jest ruchem jednolitym, ani centralnie zarządzanym. Loże cieszą się bardzo dużą autonomią. Niektóre z nich należą do struktur wyższego szczebla (tzw. obediencji), inne zaś pozostają zupełnie niezależne. We współczesnej masonerii można wyróżnić zasadniczo dwa odłamy:
Wolnomularstwo typu anglosaskiego – tradycjonalistyczne, konserwatywne, do którego należeć mogą wyłącznie mężczyźni i to tylko ci, którzy zadeklarują wiarę w istnienie Boga. Obediencje typu anglosaskiego najczęściej nazywane są Wielkimi Lożami. Dewizą wolnomularstwa typu anglosaskiego jest WIARA – FILANTROPIA – NADZIEJA (Faith-Charity-Hope). W Polsce działa tylko jedna obediencja tego typu: Wielka Loża Narodowa Polski.
Wolnomularstwo typu romańskiego (liberalnego), które z założenia jest adogmatyczne, przyjmuje na równych prawach mężczyzn i kobiety, przy czym nie są stawiane żadne wymogi dotyczące wierzeń religijnych (masonem może zostać osoba wierząca, ateista lub agnostyk). Obediencje typu liberalnego najczęściej nazywane są Wielkimi Wschodami. Dewizą wolnomularstwa romańskiego jest WOLNOŚĆ – RÓWNOŚĆ – BRATERESTWO. W Polsce działa kilka obediencji tego typu: Międzynarodowy Zakon Mieszany Le Droit Humain (droithumain.pl), Wielki Wschód Polski (wielkiwschod.pl), Wielki Wschód Rzeczypospolitej Polskiej (www.wielkiwschodrp.pl), Wielka Loża Kultur i Duchowości (glcs.pl), Wielka Żeńska Loża Francji (glff.org) oraz loże niezależne.