Słownik terminów

Mały Słownik Terminów Wolnomularskich

Poniższy Mały Słownik Terminów Wolnomularskich jest przeznaczony głównie dla profanów (czyli osób, które nie należą do Bractwa), szukających informacji o świecie masonerii. W związku z powyższym, lista haseł jest krótka i ograniczona do spraw najważniejszych, a definicje nie wyczerpują niezwykle bogatego i wielopłaszczyznowego znaczenia opisywanych terminów. Takie ujęcie było świadomym wyborem, bowiem rolą niniejszej strony nie jest stworzenie pełnego leksykonu, a jedynie uchylenie drzwi do pełnego bogactwa świata terminologii masońskiej.

Loża masońska – pojęcie to odnosi się do samego zgromadzenia wolnomularzy (któremu przewodniczy Czcigodny Mistrz w asyście Dozorców i pozostałych Oficerów Loży), ale także do miejsca spotkań (to jest pracy). Sama Loża jest echem Świątyni Jerozolimskiej, a zrozumienie jej symboliki i stałe zgłębianie jej znaczenia stanowi jedno z podstawowych zadań masona. Więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronie poświęconej definicji loży masońskiej.

Masoneria (od ang. masonry, kamieniarstwo) – ruch filozoficzno-społeczny, jedno z najstarszych stowarzyszeń znanych ludzkości. Więcej informacji w haśle: wolnomularstwo.

Masoneria błękitna (także: świętojańska) – powszechna nazwa pierwszych trzech stopni masońskich, wywodzących się z historii i wspólnych dla wszystkich rytów masońskich. Stopnie te to: uczeń, czeladnik i mistrz. Loże masonerii błękitnej określa się często mianem loży świętojańskich. Niektóre nurty wolnomularstwa kultywują tradycje tzw. stopni wyższych (następujących po uzyskaniu mistrzostwa), których liczba i znaczenie zależna jest od tzw. rytu (por. niżej).

Masoneria operatywna – termin ten odnosi się do czasów pierwotnego wolnomularstwa, kiedy jeszcze loże były formą organizacji cechowej kamieniarzy (murarzy). Operatywność oznacza tu prace wykonywane fizycznie (obróbka kamienia, projektowanie i wykonawstwo budynku itp). W dzisiejszych czasach termin ten stosuje się czasem dla nieco żartobliwego określenia prac wykonywanych na potrzeby loży (remont, dekoracja ścian itp.).

Masoneria spekultatywna – inaczej: wolnomularstwo filozoficzne. Określenie to odnosi się do obecnego (nowożytnego) charakteru masonerii. Oznacza ono symboliczny charakter pracy – każdy wolnomularz jest kamieniem, który stopniowo, drogą samorozwoju, przekształca się w jednostkę szlachetną i potrzebną społeczeństwu, działającą dla jego dobra.

Obediencja – określa sposób organizacji odłamu wolnomularskiego. Pojęcie obediencji wiąże się z okresem grupowania się lóż w większe związki (stało się to na początku XVIII wieku). Konsekwencją takich procesów było wykształcenie się tradycji wzajemnego rozpoznawania się (czy też: uznawania). Nowozakładana loża (ale także: obediencja) musiała ubiegać się o nadanie tzw. patentu od którejś ze starszych organizacji. Jak pokazała historia, choć stowarzyszanie się Lóż wzmacniało je, to jednak proces ten doprowadził także do podziału w łonie ruchu wolnomularskiego.

Z braku lepszej analogii, o obediencjach możemy myśleć jak o odłamach chrześcijaństwa takich jak prawosławie, katolicyzm, anglikanizm czy luteranizm. Wszystkie one należą do jednej rodziny (chrześcijaństwo), ale pomiędzy nimi występują różnego typu różnice. Należy jednak podkreślić, że jest to jedynie daleko idące uproszczenie, tym bardziej że masoneria nie jest (i nigdy nie była) ruchem religijnym.

Dziś w Polsce działa kilka obediencji, tradycyjnie nazywanych Wielkimi Lożami lub Wielkimi Wschodami. Istnieją także loże, które nie należą do żadnej obediencji, co czasem określa się jako status „dzikiej loży”.

Ryt – pojęcie związane przede wszystkim z punktem widzenia na tradycję wolnomularską. Różne ryty stanowią swego rodzaju sposób interpretacji podstawowych wartości masońskich, często też inaczej rozkładają akcenty w zakresie historycznej tradycji wolnomularskiej.

Przykładowo, Ryt York i Ryt Szkocki Poprawiony podkreślają rycerskie tradycje masonerii, a Ryt Szkocki Dawny i Uznany – tradycję rzemieślniczą. Niektóre z rytów mają charakter bardziej ezoteryczny, inne z kolei są bardzo racjonalistyczne (np. Ryt Francuski).

Istota rytu najmocniej przejawia się w charakterze tzw. wyższych stopni, bowiem w zakresie masonerii błękitnej (stopnie symboliczne: uczeń, czeladnik i mistrz) praktycznie nie występują większe różnice między rytami.

Warto dodać, że różne ryty mają różną liczbę szczebli, dlatego mówienie o tym, że ktoś był masonem najwyższego, 33 stopnia jest nieporozumieniem – bowiem taka liczba stopni jest prawdziwa jedynie w odniesieniu do Rytu Szkockiego Dawnego i Uznanego. W Rycie Egipskim stopni jest 99, we Francuskim jedynie 5, a Ryt Schroedera w ogóle nie przwiduje stopni wyższych.

Warto także dodać, że popularność rytów zmienia się w czasie. Kiedyś bardzo duże znaczenie miał Ryt Ścisłej Obserwy, w okresie ponapoleońskim wielką estymą cieszył się Ryt Egipski (Memphis). Obecnie największe znaczenie mają: Ryt Szkocki Dawny i Uznany (RSDiU), Ryt Szkocki Poprawiony, Ryt York oraz Ryt Francuski. Każda loża przyjmuje określony ryt za obowiązujący podczas jej prac, nie jest to jednak związane z konkretną obediencją. Przykładowo, w łonie Wielkiego Wschodu Polski pracują loże w trzech wymienionych rytach: francuskim i obu szkockich.

Loża Nadzieja, której stronę internetową Państwo przeglądacie pracuje w Rycie Szkockim Poprawionym i w Rycie Francuskim (podczas prac z udziałem kobiet).

Rytuał – słowo to określa formalny ceremoniał, według którego pracują loże masońskie. Rytuał określa, w jaki sposób zachowują się wolnomularze, jak wyglądają ich stroje i w jaki sposób przeprowadzane są prace.

Sztuka Królewska (ars regia) – to określenie trzech dziedzin wymagających wiedzy: Alchemii, Architektury, Wolnomularstwa. Historycznie, jeszcze w antyku, określenie to dotyczyło właściwie jedynie alchemii, jako nauki tajemnej. Później, w średniowieczu, terminem Ars Regia określano także architekturę – połączenie geometrii, matematyki i sztuki inżynieryjnej (często także przepojone mistycyzmem i teologią). W czasach nowożytnych (w XVIII w.) określenie Sztuka królewska zostało przypisane wolnomularstwu. Uważano, że masoneria dlatego jest „królewską”, ponieważ wykonywał ją Salomon i Hiram oraz dlatego, że wymaga ona oświecenia. W samej masonerii określenie to wykorzystuje się także dla pracy rytualnej, a także sposobu życia zgodnego z zasadami wolnomularstwa.

Trójkąt wolnomularski – swoisty zaczątek loży. Trójkąty są formą przejściową, podobną w swojej istocie do „spółki w organizacji”. Zadaniem trójkąta jest przekształcenie się w lożę. Przykładem jest Trójkąt Gwiazda Morza w Gdańsku, powstały w 2016 roku.

Wielka Loża – tradycyjna nazwa obediencji, zwłaszcza związanych z nurtami konserwatywnymi. Wielkie Loże były tworzone jako związki największych lóż krajowych. Zwykle obediencje związane są z jednym krajem (np. Wielka Loża Czech skupia wyłącznie loże czeskie), ale niektóre działają także na gruncie międzynarodowym (sytuacja ta występuje jednak sporadycznie). Z drugiej strony, w jednym kraju może działać kilka obediencji (Wielkich Lóż).

Warto podkreślić, że w nazwie obediencji nie zawsze musi występować określenie Wielka Loża. Tradycyjnie, większość Wielkich Lóż romańskiego (liberalnego) nurtu wolnomularstwa zwykło się określać jako Wielki Wschód.

Wielki Architekt Wszechświata – powszechnie rozpoznawalny symbol w wolnomularstwie, podkreślający, że wolnomularze uważają, że świat nie jest przypadkowym skupiskiem materii, którym rządzi chaos. Wielki Architekt (zwany także Budownikiem) nie jest jednak masońskim bogiem. Jest raczej abstrakcyjnym symbolem, pod którym każdy może rozumieć takiego boga, który jest elementem jego wiary. Symbol ten podzielają również agnostycy i… ateiści. Dla nich Wielki Architekt Wszechświata może stanowić alegorię Rozumu, Humanizmu bądź Kosmicznego Porządku.

Pojmowanie znaczenia tego symbolu jest różne w różnych odmianach masonerii. Wolnomularstwo konserwatywne (anglosaskie) wymaga od masonów wiary w istnienie Wielkiego Architekta. Wiele lóż (zwłaszcza w Szwecji) identyfikuje go wprost z Bogiem chrześcijańskim. Wolnomularstwo romańskie (liberalne) jest bliższe podejściu adogmatycznemu i agnostycznemu. W większości obediencji liberalnych Wielki Architekt może być uznawany za ogólną Zasadę Świata, Porządek lub Siłę Sprawczą – bez jej nazywania lub przypisywania do konkretnej religii. Racjonalistyczne loże dopuszczają również inicjację ateistów (nie wymagają od kandydatów wiary w istnienie Wielkiego Architekta).

Wolnomularstwo (inaczej: masoneria) – jest to ruch filozoficzny, bazujący na idei samodoskonalenia jednostki dla dobra i w celu pomocy Ludzkości. Z punktu widzenia formalnego wolnomularstwo w Polsce funkcjonuje na zasadach stowarzyszenia. Masoneria nie jest ruchem jednorodnym i ściśle zhierarchizowanym (jak np. kościół rzymskokatolicki, uznający prymat jednego papieża) – istnieją różne odłamy wolnomularstwa (tzw. obediencje).

Najbardziej znany podział obejmuje grupę wolnomularstwa regularnego i liberalnego. Wolnomularstwo regularne jest związane z Wielką Lożą Anglii, która w XVIII wieku uznała się za posiadającą wyłączne prawo do udzielania patentów innym lożom. Wolnomularstwo liberalne wywodzi się z Francji i jest związane przede wszystkim z Wielkim Wschodem Francji.

Wschód (Orient) – symboliczny kierunek, z którego dociera do loży i do Ziemi całe światło. Jest to nawiązanie do starych, antycznych pojęć, według których wszelka wiedza i mądrość (Światło) przychodzą ze wschodu (Lux ex oriente). To dlatego loże wolnomularskie pracują zawsze „na Wschodzie” swoich miast, co symbolicznie podkreśla ich rolę w oświeceniu swoich członków. Warto tu też przypomnieć, że wedle uświęconych zwyczajem tradycji, kościoły chrześcijańskie zawsze były orientowane względem wschodu.

Pojęcie wschodu oznacza także ścianę położoną w tej części pomieszczenia lożowego, gdzie zapala się światła symbolizujące wschodzące słońce. Wschodem nazywana jest też ta część loży, w której przebywa Czcigodny i dostojnicy lożowi (honorowi czcigodni, sekretarz, mówca).